Trong kinh doanh, rất nhiều người thất bại không phải vì họ làm sai – mà vì họ tiếp tục cố chấp theo đuổi một quyết định sai, chỉ vì đã “lỡ” đầu tư thời gian, công sức hoặc tiền bạc vào đó. Đây chính là hiệu ứng chi phí chìm – Sunk Cost Fallacy, một trong những sai lầm tâm lý phổ biến nhất khiến doanh nghiệp mất tiền, mất cơ hội và đánh rơi lợi thế cạnh tranh.
1. Chi Phí Chìm (Sunk Cost) là gì?
Chi phí chìm là tất cả những khoản đã chi ra trong quá khứ và không thể thu hồi, bao gồm:
-
Tiền vốn đã đầu tư
-
Thời gian đã bỏ ra
-
Công sức, nỗ lực cá nhân
-
Tài nguyên doanh nghiệp đã tiêu tốn
Điểm quan trọng: Sunk cost không liên quan đến quyết định hiện tại.
Tức là, dù bạn có tiếp tục hay dừng lại, khoản đó đã mất rồi.
Trong kinh tế học, đây là nguyên tắc:
“Rational decisions must be based on marginal benefits, not sunk costs.”
(Quyết định hợp lý phải dựa trên lợi ích gia tăng, không phải chi phí đã mất.)
2. Sunk Cost Fallacy – Bẫy Tâm Lý Khiến Bạn Tiếp Tục Một Điều Không Nên
Sunk Cost Fallacy là khuynh hướng con người tiếp tục một dự án thất bại chỉ vì họ đã đầu tư nhiều vào nó.
Những biểu hiện điển hình:
-
“Mình đã bỏ 6 tháng làm cái này rồi, dừng lại thì phí quá.”
-
“Đổ 200 triệu vô rồi, phải ráng làm cho nó có lời.”
-
“Bỏ thì thương, vương thì tội.”
Sai lầm ở chỗ:
Cố chấp tiếp tục mới là lỗ, dừng lại đúng lúc mới là chiến lược.
Thuật ngữ kinh doanh liên quan:
-
Opportunity Cost – Chi phí cơ hội
-
ROI (Return on Investment) – Tỷ suất lợi nhuận
-
Break-even Point – Điểm hòa vốn
-
Risk Management – Quản trị rủi ro
3. Vì Sao Bạn Rơi Vào Chi Phí Chìm? (Lý do tâm lý và kinh doanh)
3.1 Loss Aversion (Ám ảnh mất mát)
Con người sợ mất nhiều hơn thích được, nên họ cố kéo dài hy vọng.
3.2 Emotional Investment (Đầu tư cảm xúc)
Khi bạn yêu thích một dự án, bạn khó thừa nhận nó thất bại.
3.3 Escalation of Commitment (Leo thang cam kết)
Càng đầu tư nhiều, bạn càng muốn “làm cho ra ngô ra khoai”.
3.4 Hiệu ứng “Ownership Bias”
Vì là dự án của bạn, bạn đánh giá nó cao hơn giá trị thật.
4. Ví dụ thực tiễn trong kinh doanh tại Việt Nam
Ví dụ 1: Mở quán ăn vắng khách
Bạn đã đầu tư 150 triệu mở quán cơm tấm.
Sau 3 tháng:
-
Doanh thu thấp
-
Vị trí xấu
-
Giá thuê cao
Nhưng bạn vẫn cố bám vì “đã bỏ tiền rồi”.
→ Nếu dừng lại sớm, bạn có thể dùng vốn còn lại làm mô hình mới hiệu quả hơn.
Ví dụ 2: Chạy quảng cáo Facebook không hiệu quả
Nhiều doanh nghiệp tiếp tục “đốt tiền” hàng chục triệu mỗi tháng chỉ vì:
-
“Đã chạy rồi thì ráng tối ưu cho nó lời.”
Trong khi vấn đề là sản phẩm – không phải quảng cáo.
Ví dụ 3: Dự án startup kéo dài vô vọng
Đội ngũ làm app 1 năm nhưng không có user, vẫn cố làm tiếp vì tiếc công.
→ Nếu pivot sớm, họ có thể tìm thị trường phù hợp.
5. Làm sao thoát khỏi bẫy Chi Phí Chìm? – Checklist chuyên gia
5.1 Ra quyết định dựa trên “Future Value”, không phải “Past Cost”
Hỏi bản thân 1 câu thôi:
Nếu bắt đầu lại từ đầu, tôi có chọn làm việc này không?
Nếu câu trả lời là “Không”, hãy dừng lại.
5.2 Tính ROI thực tế, không cảm tính
Dựa trên dữ liệu:
-
Net Profit
-
Customer Acquisition Cost (CAC)
-
Lifetime Value (LTV)
5.3 Áp dụng quyết định theo mô hình “Go/No-Go Framework”
Dành 1 ngày kiểm tra:
-
Lợi ích tương lai?
-
Chi phí cơ hội?
-
Rủi ro?
-
Khả năng tăng trưởng?
Nếu 2 yếu tố trở xuống không đạt → No-Go.
5.4 Đặt Deadline để đánh giá lại dự án
Ví dụ:
“Đến ngày 30/12, nếu doanh thu không đủ break-even, tôi sẽ dừng.”
5.5 Tách cảm xúc khỏi dữ liệu
Không quyết định khi:
-
Mệt
-
Stress
-
Hy vọng mù quáng
-
Tự ám thị “rồi sẽ khá”
6. Bài học cốt lõi cho người đang do dự
-
Đừng cố sửa một quyết định sai – hãy đưa ra quyết định mới.
-
Dũng cảm dừng lại là kỹ năng lãnh đạo (Leadership Skill).
-
Không ai giàu lên nhờ cố chấp, chỉ giàu nhờ chọn đúng thời điểm.
-
Dừng lại không phải thất bại – đó là tối ưu nguồn lực.
7. Kết luận
“Chi phí chìm” là bài học nền tảng trong kinh doanh.
Người thành công không phải là người không bao giờ sai, mà là người biết cắt lỗ đúng lúc để tối ưu lợi ích tương lai.
Nếu bạn đang do dự, hãy nhớ:
Tương lai quan trọng hơn quá khứ.
Không phải bước tiếp mới là tiến bộ, đôi khi dừng lại mới giúp bạn tiến xa hơn.
